بررسی تطبیقی استعاره در عربی و فارسی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استاد گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه قم

10.22091/npa.2025.13013.1035

چکیده

استعاره از مهم­ترین گونه­های مجاز است که در هر زبانی جایگاه ویژه دارد؛ اما نوع نگاه به آن در زبان­های مختلف، متفاوت است. در زبان عربی و فارسی، مشابهت­های این بحث، بیش از تمایزهاست؛ به گونه­ای که غالب مباحث استعاری کتاب­های بلاغی عربی به فاصله دو یا سه قرن در کتاب­های فارسی تکرار شده ­است. این مقاله در شیوه­ای توصیفی، تحلیلی و تطبیقی به بحث استعاره در زبان فارسی و عربی پرداخته است. مبحث استعاره در کتاب­های عربی، پنج مرحله آغاز، رشد، شکوفایی، رکود و نوگرایی را تجربه کرده و در فارسی با تحولات کمتر، سه مرحله پیدایش، گسترش و ویرایش را از سر گذرانده ­است. دوره پیدایش با دوره آغاز و رشد؛ دوره گسترش با دوره رکود و دوره ویرایش با دوره نوگرایی عربی قابل تطبیق است. متأسفانه بلاغت فارسی از دوره شکوفایی بلاغت عربی بهره چندانی نگرفته است؛ از این رو نگاه تحلیلی و زیبایی­شناسانه در آن کم­رنگ است. پژوهش­های امروز دو زبان به مباحث انتقادی، بهره­گیری از مطالعات استعاری زبان­های دیگر و نگاه زبان­شناسانه متمایل شده که در این میان، توجه به ماهیت زبان و بومی­گرایی در استعاره­پژوهان فارسی برجسته­تر است. عدم توجه به تدوین فرهنگ استعاری، بی­توجهی به انواع و سبک­های ادبی در پژوهش­های استعاری و کم­توجهی به سیر تحول استعاره در متون ادبی از نقاط ضعف استعاره­پژوهی دو زبان است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A Comparative Study of Metaphor in Persian and Arabic

نویسنده [English]

  • yahya kardgar
professor, Department of Persian language and literature, Faculty of literature and Humanities, University of Qom, Qom,Iran.
چکیده [English]

Metaphor is one of the most important figurative types that has a special place in every language; but the way it is viewed in different languages ​​is different. In Arabic and Persian, the similarities of this discussion are more than their differences; in such a way that most of the metaphorical discussions of Arabic rhetorical books have been repeated in Persian books after a gap of two or three centuries. This article discusses metaphor in Persian and Arabic using a descriptive, analytical, and comparative method. The topic of metaphor in Arabic books has experienced five stages: beginning, growth, flourishing, stagnation, and modernization, and in Persian, with fewer developments, it has gone through three stages: emergence, expansion, and revision. The period of emergence can be compared to the period of initiation and growth; the period of expansion can be compared to the period of stagnation; and the period of revision can be compared to the period of Arabic modernization. Unfortunately, Persian rhetoric has not benefited much from the flourishing period of Arabic rhetoric; hence, the analytical and aesthetic perspective in it is weak. Today's research in both languages ​​is inclined towards critical discussions, the use of metaphorical studies of other languages, and a linguistic perspective, among which, attention to the nature of language and vernacularism is more prominent in Persian metaphor scholars. Lack of attention to the development of metaphorical culture, disregard for literary types and styles in metaphorical research, and lack of attention to the evolution of metaphor in literary texts are some of the weaknesses of bilingual metaphor research.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Rhetoric
  • Persian
  • Arabic
  • Idiom
  • Metaphor

عنوان مقاله [العربیة]

دراسة مقارنة للاستعارة فی الفارسیة والعربیة

چکیده [العربیة]

تُعتبر الاستعارة من أبرز أنواع المجاز التی تکتسب مکانة خاصة فی کل لغة، لکن النظرة إلیها تختلف بین اللغات. فی اللغتین العربیة والفارسیة، یتجاوز التشابه الفروقات، حیث غالبًا ما تُکرر معظم المواضیع المتعلقة بالاستعارة الموجودة فی کتب البلاغة العربیة فی الکتب الفارسیة خلال فترات زمنیة تمتد بین قرنین إلى ثلاثة قرون. تتناول هذه الدراسة بأسلوب وصفی وتحلیلی ومقارن موضوع الاستعارة فی اللغتین. وقد شهد موضوع الاستعارة فی المصادر العربیة خمس مراحل هی: البدایة، والنمو، والازدهار، والرکود، والتجدید. بینما فی اللغة الفارسیة، هناک ثلاث مراحل هی: الظهور، والتوسع، والتنقیح، مع حدوث تحولات أقل.یمکن مقارنة مرحلة الظهور بالفترات الأولى للنمو، ومراحل التوسع مع فترة الرکود، بینما تتطابق مرحلة التنقیح مع مرحلة التجدید فی العربیة. ومع الأسف، لم تستفد البلاغة الفارسیة بشکل کبیر من فترة ازدهار البلاغة العربیة، مما أدى إلى تراجع النظرة التحلیلیة والجمالیة فی هذا المجال. تمیل الأبحاث الحدیثة فی اللغتین إلى القضایا النقدیة، واستثمار الدراسات الاستعاریة من لغات أخرى، إلى جانب اهتمام علماء اللغة، حیث یبرز بین الباحثین الفارسیین اهتمام خاص بالطبیعة اللغویة والهویة الثقافیة فی موضوع الاستعارة. یُعد غیاب التوجه نحو إعداد معجم استعاری، وإغفال الأنواع والأسالیب الأدبیة فی الأبحاث الاستعاریة، ونقص الترکیز على مسار تطور الاستعارة فی النصوص الأدبیة من نقاط الضعف فی دراسة الاستعارة فی کلتا اللغتین.

کلیدواژه‌ها [العربیة]

  • البلاغة
  • اللغة الفارسیة
  • اللغة العربیة
  • المجاز
  • الاستعارة
ابن رشیق القیروانی، أبو علی الحسن، (2000م). العمدة، تحقیق: صلاح الدین الهواری، هدی عوده، بیروت: دار و مکتبة الهلال.
ابن معتز، عبدالله بن محمد، (1395ش). کتاب البدیع، ترجمه و تحقیق: یحیی کاردگر، بهاء الدین اسکندری، قم: مؤسسه بوستان کتاب.
ابن ندیم، محمدبن إسحاق، (1346ش). کتاب الفهرست، ترجمه: رضا تجدّد، چاپ دوم، تهران: چاپخانه بانک بازرگانی ایران.
أبوعبیده، معمر بن المثنى، (1981م). مجازالقرآن، تحقیق: محمد فؤاد سزکین، ط2، بیروت: مؤسسة الرسالة.
تاج الحلاوی، علی بن محمّد، ( 1383ش). دقایق الشعر، تصحیح: محمّد کاظم امام، چاپ دوم، تهران: دانشگاه تهران.
التفتازانی، سعدالدین، (1416ه). المطول، ط 4، قم: مکتبة الداوری.
ثعلب، أ بو العباس أحمد بن یحیى، (1995م). قواعدالشعر، تحقیق: رمضان عبدالتواب، ط 2، القاهرة: مکتبة الخانجی.
الجاحظ، أبو عثمان عمرو بن بحر بن محبوب، (1926م). البیان و التبیین، تحقیق: حسن السندوبی، قم: انتشارات کتابخانه أرومیه.
الجرجانی، عبدالقاهر، ( 1368ش). دلائل‌‌الاعجاز فی القرآن، ترجمه: سید محمد رادمنش، مشهد، آستان قدس رضوی.
--------، ( 1374ش). أسرارالبلاغة، ترجمه: جلیل تجلیل، چاپ چهارم، تهران: دانشگاه تهران.
حسینی نیشابوری، برهان‌‌الدین عطاءالله محمود، ( 1384ش). بدایع‌‌الصنایع، تصحیح: رحیم مسلمانیان قبادیانی، تهران: بنیاد موقوفات محمود افشار.
الخطیب القزوینی، محمد بن عبدالرحمن، (2008م). تلخیص‌‌المفتاح، تحقیق: یاسین الأیّوبی، بیروت: المکتبة‌‌ العصریة.
الرادویانی، محمد بن عمر، (1380ش). ترجمان البلاغة، تصحیح احمد آتش، به کوشش توفیق هـ. سبحانی و اسماعیل حاکمی، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
الرازی، شمس الدین محمد بن قیس. ( 1373). المعجم فی معاییر أشعار العجم، به کوشش سیروس شمیسا، تهران: فردوس.
السکاکی، أبو یعقوب یوسف بن أبی بکر، (بی‌‌تا). مفتاح‌‌العلوم، قم: انتشارات کتابخانه ارومیه.
السیّد شیخون، محمد، (1994م). الاستعارة نشأتها و تطورها، ط 2، مصر: دارالهدایة.
صالح مازندرانی، محمد هادی بن محمد. ( 1376ش). أنوارالبلاغة، تصحیح محمد علی غلامی‌‌نژاد، تهران: مرکز فرهنگی نشر قبله و دفتر نشر میراث مکتوب.
طوسی، خواجه نصیرالدین، (1375ش). أساس‌‌الاقتباس، سید عبدالله انوار، چاپ اول، تهران: نشر مرکز.
عتیق، عبدالعزیز. (بی‌‌تا). فی تاریخ‌‌ البلاغة العربیة، بیروت: دارالنهضة العربیة.
العسکری، أبوهلال الحسن بن عبد الله بن سهل، (1372ش). معیار البلاغة(ترجمه کتاب صناعتین)، ترجمه: محمدجواد نصیری، تهران: دانشگاه تهران.
فروزانفر، بدیع الزمان، (1376ش). معانی و بیان، به کوشش سید محمّد دبیر سیاقی، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی، نامه فرهنگستان، ضمیمه شماره 3.
فندرسکی، میرزا ابوطالب، (1381ش). رساله بیان بدیع، تصحیح سیده مریم روضاتیان، اصفهان: دفتر تبلیغات اسلامی.
قدامة بن جعفر، أبوالفرج، (1302ه). نقدالشعر، قسطنطینیة: مطبعة الجوائب.
المرغینانی، أبوالحسن نصر بن الحسن، (بی‌‌تا). محاسن‌‌الکلام، به کوشش محمد فشارکی، اصفهان: فرهنگسرای اصفهان.
واعظ کاشفی سبزواری، کمال‌‌الدّین حسین. ( 1369). بدایع‌‌الأفکار فی صنایع‌‌الأشعار، ویراسته میر جلال‌‌الدین کزّازی، تهران: نشر مرکز.
وطواط، رشید الدین محمد بن محمد، (1362ش). حدائق السحر فی دقایق الشعر، تصحیح عباس اقبال آشتیانی، تهران: کتابخانه طهوری و سنایی.
هاوکس، ترنس، ( 1380ش). استعاره، ترجمه فرزانه طاهری، چاپ دوم، تهران: نشر مرکز.
همایی، جلال الدین، ( 1374ش). معانی و بیان، چاپ سوم، تهران: نشر هما.
  • تاریخ دریافت: 02 خرداد 1404
  • تاریخ بازنگری: 10 مرداد 1404
  • تاریخ پذیرش: 14 مرداد 1404
  • تاریخ اولین انتشار: 20 شهریور 1404
  • تاریخ انتشار: 20 شهریور 1404