ضرب المثل‌های عربی فصیح: مفهوم و ویژگی‌ها

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه زبان وادبیات عربی، دانشکده ادبیات وعلوم انسانی، دانشگاه قم، قم ، ایران

2 استادیار گروه زبان و ادبیات عربی، دانشگاه ولایت ایرانشهر، ایرانشهر، سیستان و بلوچستان، ایران.

10.22091/npa.2025.13611.1040

چکیده

ضرب‌المثل‌ها به عنوان یکی از اجزای کلیدی و جذاب ادبیات عامیانه در زبان عربی، نقش بسزایی در انتقال تجربیات و حکمت‌های نسل‌های گذشته ایفا می‌کنند. این مقاله به بررسی مفهوم و ویژگی‌های ضرب‌المثل‌ها عربی پرداخته و جلوه­های ادبی، فرهنگی و اجتماعی آن‌ها را مورد تحلیل قرار می‌دهد. با توجه به اهمیت این جملات در ارتباطات روزمره، ضرورت پژوهش در این زمینه به دلیل نادیده گرفته شدن گنجینه‌های فرهنگی و زبانی احساس می‌شود. بنابراین، این تحقیق برآن است تا ضمن اشاره به ویژگی‌های خاص ضرب‌المثل‌ها، ابعاد مختلف آنها را در زبان عربی بررسی کند. این تحقیق با روش توصیفی-تحلیلی، به جمع‌آوری و تحلیل داده‌ها از منابع معتبر پرداخته و به شفاف‌سازی برخی از جنبه‌های پنهان در ضرب‌المثل‌ها کمک می‌کند. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد که ضرب‌المثل‌های عربی اغلب کوتاه و مختصر، وزین و سنگین و پر مغز و پر معنا، نغز و زیبا، پر قدرت، موثر و گیرا بوده و در موقعیت‌های مختلف می‌تواند به عنوان چراغ راه و راهنمای هر انسانی مورد استفاده قرار گیرند. ضرب‌المثل‌های عربی به‌عنوان ابزاری مؤثر در انتقال ارزش‌های اجتماعی کارکرد دارند و می‌توانند به نسل‌های آینده راهنمایی‌های اخلاقی ارزشمندی ارائه دهند. یافته‌ها نشان می‌دهد که ضرب‌المثل‌ها نه‌ تنها فضیلت‌های اخلاقی را ترویج می‌دهند، بلکه با استفاده از زبان ساده و آهنگین، قابلیت ماندگاری و فراموش نشدن را در ذهن افراد دارند. همچنین، مفهوم‌سازی‌هایی که در این جملات وجود دارد، به راحتی می‌تواند در موقعیت‌های مختلف زندگی کاربردی باشد و از این رو، روش ارزشمندی برای تفکر انتقادی و تربیت نسل جوان قلمداد می‌شود. در نهایت، این پژوهش بیان می‌کند که توانایی ضرب‌المثل‌ها در توصیف شرایط انسانی به شکل زیبا و مختصر، باعث می‌شود تا این جملات به ‌عنوان نمادهای فرهنگی و تاریخی در زبان عربی مستمر و تأثیرگذار باقی بمانند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Standard Arabic proverbs: Concept and Features

نویسندگان [English]

  • Mahdi Naseri 1
  • Mahdi Moqadasi niya 1
  • Morteza Barari 2
1 Assosiate Professor of Arabic Language and Literature in University of Qom, Qom, Iran
2 Assistant Professor of Arabic Language and Literature in Velayat University of Iranshahr. Iranshahr. Sistan and Baluchestan, Iran
چکیده [English]

Proverbs, as one of the key and attractive components of folk literature in the Arabic language, play a significant role in transmitting the experiences and wisdom of past generations. This article examines the concept and features of proverbs in Standard Arabic and analyzes their cultural and social background. Given the importance of these sentences in everyday communication, the need for research in this field is felt due to the neglect of cultural and linguistic treasures. Therefore, this research aims to point out the specific features of proverbs and examine their various dimensions in the Arabic language. Using a descriptive-analytical method, this research collects and analyzes data from reliable sources and helps to clarify some hidden aspects in proverbs. The results of this research are dedicated to explaining cultural influences and their impact on social behavior and moral norms in Arabic language and literature. Among other things, it is clear that proverbs function as effective tools in transmitting social values and can provide valuable moral guidance to future generations. The findings show that proverbs not only promote moral virtues, but also have the ability to remain in the minds of individuals by using simple and melodious language. Also, the conceptualizations contained in these sentences can easily be applied in different situations of life and are therefore considered a valuable tool for critical thinking and educating the younger generation. Finally, this research states that the ability of proverbs to describe human conditions in a beautiful and concise way makes these sentences remain continuous and influential as cultural and historical symbols in Standard Arabic language. The fundamental values of these sentences, including their instructiveness, educational function, and lack of change, indicate the cultural depth of Arabic proverbs and invite us to learn more about them.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Arabic proverbs
  • folk language and literature
  • wisdom
  • advice
  • brevity
  • catchiness

عنوان مقاله [العربیة]

الأمثال العربیة الفصیحة: المفهوم والخصائص

چکیده [العربیة]

تعتبر الأمثال من العناصر الأساسیة والجذابة فی الأدب الشعبی العربی، حیث تلعب دورًا بالغ الأهمیة فی نقل تجارب وحکم الأجیال السابقة. یتناول هذا المقال تحلیل مفهوم الأمثال وخصائصها فی اللغة العربیة، مع دراسة الجوانب الأدبیة والثقافیة والاجتماعیة المرتبطة بها. فی ظل الأهمیة البالغة لهذه العبارات فی السیاقات التواصلیة الیومیة، یبرز الحاجة إلى البحث فی هذا المجال بسبب الإغفال عن الکنوز الثقافیة واللغویة التی تحتویها. فیسعى هذا البحث إلى استعراض الخصائص الممیزة للأمثال واستکشاف أبعادها المتعددة فی اللغة العربیة.اعتمد هذا البحث على المنهج الوصفی-التحلیلی، حیث تم جمع البیانات من مصادر موثوقة وتحلیلها بهدف تسلیط الضوء على بعض الجوانب الخفیة فی الأمثال. تشیر النتائج المستخلصة من هذه الدراسة إلى أن الأمثال العربیة غالبًا ما تتسم بالاختصار والوضوح، وتتمیز بالثقل المعنوی والجمالیة، کما تتمتع بقوة تأثیر وقدرة على جذب الانتباه، مما یجعلها أدوات فعالة تُستخدم کإرشادات فی مواقف متنوعة. تؤدی الأمثال العربیة دورًا حاسمًا فی نقل القیم الاجتماعیة، حیث یمکن أن تقدم توجیهات أخلاقیة قیمة للأجیال القادمة. وتظهر النتائج أن هذه الأمثال لا تروج فقط للفضائل الأخلاقیة، بل تمتاز أیضًا بقدرتها على البقاء فی الذاکرة، بفضل استخدام لغة بسیطة وموسیقیة یسهل تذکرها. إضافةً إلى ذلک، فإن التصورات المعبر عنها فی هذه الأمثال یمکن أن تکون أدوات عملیة فی مختلف مواقف الحیاة، مما یجعلها وسیلة قیمة لتحفیز التفکیر النقدی وتربیة الشباب.فی الختام، یبرز هذا البحث قدرة الأمثال على تجسید الظروف الإنسانیة بشکل جمیل وموجز، مما یجعلها رموزًا ثقافیة وتاریخیة مؤثرة ومستدامة فی اللغة العربیة.

کلیدواژه‌ها [العربیة]

  • الأمثال العربیة
  • اللغة والأدب الشعبی
  • الحکمة
  • النصیحة والإرشاد
  • الإیجاز
  • الجاذبیة
أحدب، إبراهیم بن علی الطرابلسی، (2003). فرائد اللآل فی مجمع الأمثال، تحقیق وشرح وفهرسة د. قصی الحسین، بیروت: دار و مکتبة الهلال.
إمام علی بن أبی طالب (1385ش). غرر الحکم ودرر الکلم، جمعه عبدالواحد الآمدی، ویرایش و تصحیح: مهدی انصاری قمی، چاپ سوم. قم: امام عصر(عج).
البعلبکی، منیر، (1988م). ملحق الحکم و الأمثال الإنجلیزیة: دراسة تحلیلیة مقارنة لمجموعة من الامثال الانکلیزیة (المورد، قاموس إنکلیزی- عربی). بیروت:دار العلم للملایین.
حجار، جوزف نعوم، (2004م). المنجد فی الأمثال والحِکَم والفرائد اللغویة (عربی، فرنسی - فرنسی، عربی)، صحّحه: صبحی حموی، ادوار الشمالی، أنطوان منصور، بیروت: دار المشرق.
الخلایلی‌، کمال (1998م). معجم کنوز الأمثال والحکم العربیة، بیروت: مکتبة‌ لبنان‌.
دهخدا، علی‌اکبر، (1361ش). امثال و حِکم، تهران: امیر کبیر.
ذوالفقاری، حسن، (1387ش). «تفاوت کنایه با ضرب المثل». دو فصلنامه علمی پژوهشی پژوهش زبان و ادبیات فارسی. شماره دهم، بهار و تابستان 1387، 109-133.
----------، (1389ش). فرهنگ بزرگ ضرب المثل های ایرانی، تهران: معین.
سعیدیان تبار، محمد، (1379). جایگاه زن در ضرب المثل های عربی و فارسی. مجله دستاوردهای نوین در مطالعات علوم انسانی. بهمن ماه، سال اول - شماره 9، صص 110 – 120.
عرب یوسف آبادی، عبد الباسط و دیگران، (1402ش). «بررسی جایگاه کارآفرینی در ضربالمثلهای عربی: با رویکردی بلاغی مقاله»؛ الجمعیة الایرانیة للغة العربیة وآدابها فصلیة علمیة محکمة، شماره 67. صص 106 تا 126.
الغروی، شیخ محمد قزوینی، (1396ق). الأمثال النبویة، قم: د.ن.
الکیلانی‌، تیسیر، و عاشور، نعیم‌، (1991م). معجم الأمثال المُقارَنة (انکلیزی - عربی بیروت: مکتبة لبنان.
متقی زاده، عیسی ؛ نیکوبخت، الهام، (1393). «مقایسه ضرب المثل های فارسی و عربی با موضوع سخن از لحاظ واژگانی، نحوی، بلاغی و معناشناسی».  مجله ادبیات تطبیقی بهار و تابستان. صص 295 - 322 .
متقی هندی، علی بن حسام‌الدین (1431هـ). کنز العمال فی سنن الأقوال و الأفعال، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
متی، زیاد یوسف، (1996م). خمسة آلاف مثل ومقولة من بلاد الشام، سوریة: الأهالی للطباعة والنشر والتوزیع.
المجلسی، محمد باقر، (1983-1992). بحار الأنوار، 111 جلد. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
محمد حسین زاده، عبدالرضا ؛ بصیری، محمد، (1388). «بررسی جنسیت در ضرب المثل ها با توجه به آیات و احادیث». مجله مطالعات اجتماعی روان‌شناختی زنان. زمستان. صص 7 – 32.
مسعودی، عبدالهادی، (1389). درسنامه فهم حدیث. قم: آستانه مقدسه قم، انتشارات زائر.
معلوف، لویس، (1994م). فرائد الأدب فی الأمثال والأقوال السائرة عند العرب (المنجد فی اللغة والأعلام)، بیروت: دار المشرق.
المیدانی‌، أبوالفضل، (2003م). مجمعالأمثال، تحقیق‌ و شرح‌ و فَهرَسَة‌ الدکتور قُصَی‌ الحسین، بیروت: دار ومکتبة‌ الهلال‌.
ناصری، مهدی (1386ش). «طبقه بندی مشترک ضرب المثل های فارسی، عربی و انگلیسی». مجله سخن عشق، شماره 33 و 34، بهار و تابستان. صص 79 – 88.
---------، (1390ش). فرهنگ ضرب المثلهای فارسی عربی، قم: بوستان کتاب.
---------، (1395). «طبقهبندی موضوعی و معادلیابی احادیث امام هادی علیه السلام در نظم و نثر فارسی و انگلیسی».  صحیفه اهل بیت (ع) بهار و تابستان. شماره 3 و 4، صص 187 – 208.
الهاشمی، السیّد أحمد، (1397ش). جواهر البلاغة. قم: مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه.
یعقوب، إمیل بدیع، (1986م). الأمثال الشعبیة اللبنانیة. طرابلس: جروس برس.
یاری گلدره، سهیل، (1399). «مضمون مشترک در ادب فارسی و عربی». مجله آینه پژوهش مهر و آبان، شماره 184، صص 99- 110.
أحدب، إبراهیم بن علی الطرابلسی، (2003). فرائد اللآل فی مجمع الأمثال، تحقیق وشرح وفهرسة د. قصی الحسین، بیروت: دار و مکتبة الهلال.
إمام علی بن أبی طالب (1385ش). غرر الحکم ودرر الکلم، جمعه عبدالواحد الآمدی، ویرایش و تصحیح: مهدی انصاری قمی، چاپ سوم. قم: امام عصر(عج).
البعلبکی، منیر، (1988م). ملحق الحکم و الأمثال الإنجلیزیة: دراسة تحلیلیة مقارنة لمجموعة من الامثال الانکلیزیة (المورد، قاموس إنکلیزی- عربی). بیروت:دار العلم للملایین.
حجار، جوزف نعوم، (2004م). المنجد فی الأمثال والحِکَم والفرائد اللغویة (عربی، فرنسی - فرنسی، عربی)، صحّحه: صبحی حموی، ادوار الشمالی، أنطوان منصور، بیروت: دار المشرق.
الخلایلی‌، کمال (1998م). معجم کنوز الأمثال والحکم العربیة، بیروت: مکتبة‌ لبنان‌.
دهخدا، علی‌اکبر، (1361ش). امثال و حِکم، تهران: امیر کبیر.
ذوالفقاری، حسن، (1387ش). «تفاوت کنایه با ضرب المثل». دو فصلنامه علمی پژوهشی پژوهش زبان و ادبیات فارسی. شماره دهم، بهار و تابستان 1387، 109-133.
----------، (1389ش). فرهنگ بزرگ ضرب المثل های ایرانی، تهران: معین.
سعیدیان تبار، محمد، (1379). جایگاه زن در ضرب المثل های عربی و فارسی. مجله دستاوردهای نوین در مطالعات علوم انسانی. بهمن ماه، سال اول - شماره 9، صص 110 – 120.
عرب یوسف آبادی، عبد الباسط و دیگران، (1402ش). «بررسی جایگاه کارآفرینی در ضربالمثلهای عربی: با رویکردی بلاغی مقاله»؛ الجمعیة الایرانیة للغة العربیة وآدابها فصلیة علمیة محکمة، شماره 67. صص 106 تا 126.
الغروی، شیخ محمد قزوینی، (1396ق). الأمثال النبویة، قم: د.ن.
الکیلانی‌، تیسیر، و عاشور، نعیم‌، (1991م). معجم الأمثال المُقارَنة (انکلیزی - عربی بیروت: مکتبة لبنان.
متقی زاده، عیسی ؛ نیکوبخت، الهام، (1393). «مقایسه ضرب المثل های فارسی و عربی با موضوع سخن از لحاظ واژگانی، نحوی، بلاغی و معناشناسی».  مجله ادبیات تطبیقی بهار و تابستان. صص 295 - 322 .
متقی هندی، علی بن حسام‌الدین (1431هـ). کنز العمال فی سنن الأقوال و الأفعال، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
متی، زیاد یوسف، (1996م). خمسة آلاف مثل ومقولة من بلاد الشام، سوریة: الأهالی للطباعة والنشر والتوزیع.
المجلسی، محمد باقر، (1983-1992). بحار الأنوار، 111 جلد. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
محمد حسین زاده، عبدالرضا ؛ بصیری، محمد، (1388). «بررسی جنسیت در ضرب المثل ها با توجه به آیات و احادیث». مجله مطالعات اجتماعی روان‌شناختی زنان. زمستان. صص 7 – 32.
مسعودی، عبدالهادی، (1389). درسنامه فهم حدیث. قم: آستانه مقدسه قم، انتشارات زائر.
معلوف، لویس، (1994م). فرائد الأدب فی الأمثال والأقوال السائرة عند العرب (المنجد فی اللغة والأعلام)، بیروت: دار المشرق.
المیدانی‌، أبوالفضل، (2003م). مجمعالأمثال، تحقیق‌ و شرح‌ و فَهرَسَة‌ الدکتور قُصَی‌ الحسین، بیروت: دار ومکتبة‌ الهلال‌.
ناصری، مهدی (1386ش). «طبقه بندی مشترک ضرب المثل های فارسی، عربی و انگلیسی». مجله سخن عشق، شماره 33 و 34، بهار و تابستان. صص 79 – 88.
---------، (1390ش). فرهنگ ضرب المثلهای فارسی عربی، قم: بوستان کتاب.
---------، (1395). «طبقهبندی موضوعی و معادلیابی احادیث امام هادی علیه السلام در نظم و نثر فارسی و انگلیسی».  صحیفه اهل بیت (ع) بهار و تابستان. شماره 3 و 4، صص 187 – 208.
الهاشمی، السیّد أحمد، (1397ش). جواهر البلاغة. قم: مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه.
یعقوب، إمیل بدیع، (1986م). الأمثال الشعبیة اللبنانیة. طرابلس: جروس برس.
یاری گلدره، سهیل، (1399). «مضمون مشترک در ادب فارسی و عربی». مجله آینه پژوهش مهر و آبان، شماره 184، صص 99- 110.
  • تاریخ دریافت: 05 مرداد 1404
  • تاریخ بازنگری: 08 شهریور 1404
  • تاریخ پذیرش: 09 شهریور 1404
  • تاریخ اولین انتشار: 09 شهریور 1404
  • تاریخ انتشار: 20 شهریور 1404