بررسی جایگاه مفعول معه در قرآن کریم با تکیه بر معنای سیاقی آیات

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه زبان و ادبیات عربی ،دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران.

2 دانشجوی دکتری زبان و ادبیات عربی دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران.

10.22091/npa.2025.12697.1033

چکیده

مفعول‌معه به عنوان یکی از مفاعیل پنجگانه، همانطور که از نامش مشخص است، بر همراهی میان دو امر دلالت می­کند که همیشه با «واو» می‌آید. قرآن نیز به عنوان متنی عربی از این قاعده نحوی خالی نیست. برخی وجود مفعول‌معه در قرآن را رد و  برخی آن را جائز می­دانند. از آنجایی که عطف و معیت هرکدام موجب تفاوت در معنای اصلی می‌شوند؛ لذا عطف یا معیه بودن «واو» در متن قرآن باعث تفاوت در معنا و برداشت از آیه می‌شود. از اینرو پژوهش حاضر با روشی توصیفی-تحلیلی و باتوجه به سیاق و بافت موقعیتی آیات، سعی در بررسی این نوع مفعول در قرآن دارد. نتایج پژوهش نشان می‌دهد، آیات مورد اختلاف علماء در بحث مفعول معه 22 آیه است که این تعداد، مجموع مواردی است که در کتب نحوی به آن اشاره شده است. از این تعداد پس از ذکر شواهد، 16آیه سهم مفعول معه و 6 آیه سهم عطف شد که کثرت معیت به­خاطر محوریت داشتن آن با توجه به سیاق و بافت موقعیتی آیه است. همچنین مشخص شد، معیار اصلی عطف و معیت مشارکت در حکم و زمان است؛ یعنی آیاتی که واو به معنای معیت بود، در حکم و زمان مشترک بودند اما آیاتی که واو عطف بودند، تنها در حکم اشتراک داشتند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Studying the status of the complement with it in the Holy Quran based on the contextual meaning of the verses

نویسندگان [English]

  • Tayyebeh Seifee 1
  • Kourosh ّFereydounpour 2
1 Associate Professor of Arabic Language and Literature in Shahid Beheshti University, Tehran, Iran.
2 PhD student of Arabic language and literature in Shahid Beheshti University, Tehran, Iran.
چکیده [English]

The object of ma’ah, as one of the five verbs, as its name suggests, indicates the association between two things, which always comes with “waw”. The Quran, as an Arabic text, is not devoid of this syntactic rule. Some reject the existence of the object of ma’ah in the Quran, while others consider it permissible. Since the inflection and the conjunction of each cause a difference in the original meaning, the inflection or conjunction of “waw” in the Quranic text causes a difference in the meaning and interpretation of the verse. Therefore, the present study, using a descriptive-analytical method and considering the context and situational context of the verses, attempts to examine this type of object in the Quran. The results of the study show that the verses in which scholars disagree on the subject of the object of ma’ah are 22 verses, which is the total number of cases mentioned in grammar books. Of this number, after citing the evidence, 16 verses were the object participle of the verb and 6 verses were the inflectional participle, the plurality of which is due to its centrality with respect to the context and situational context of the verse. It was also determined that the main criterion for inflectional and inflectional verbs is the sharing of meaning and tense; that is, the verses that were inflectional in the sense of inflectional were in common in meaning and tense, but the verses that were inflectional inflectional were in common only in meaning.

کلیدواژه‌ها [English]

  • The Holy Quran
  • the object of ma'ah
  • waw ma'ayt
  • waw inflection
  • the context of the verses
  • semantics

عنوان مقاله [العربیة]

دراسة مکانة المفعول معه فی القرآن الکریم بالاستناد إلى المعنى السیاقی للآیات

چکیده [العربیة]

یُعَد المفعول معه واحدًا من المفاعیل الخمسة، وکما یتضح من اسمه، فإنه یشیر إلى المصاحبة بین مسألتین ویأتی دائمًا مع حرف "واو". والقرآن الکریم، کنص عربی، لیس مستثنى من هذه القاعدة النحویة. وقد نفى بعض العلماء وجود المفعول معه فی القرآن، فی حین أقرّ آخرون بجوازه. ولأن العطف والمعیة یؤدیان إلى اختلاف فی المعنى الأساسی لکل منهما، فإن کون "واو" دالة على العطف أو المعیة فی النص القرآنی یؤثر على المعنى والتفسیر المستخلص من الآیة.لذا، تسعى هذه الدراسة إلى تحلیل هذا النوع من المفعول فی القرآن من خلال منهج وصفی-تحلیلی، مع مراعاة السیاق والبیئة الموضعیة للآیات. تُظهر نتائج البحث أن الآیات المتنازع علیها بین العلماء فی موضوع المفعول معه تبلغ 22 آیة، وهی مجموع الحالات المذکورة فی کتب النحو. ومن بین هذه الآیات، تم تحدید 16 آیة کمثیلات للمفعول معه، و6 آیات کمثال للعطف، حیث تعود کثرة المعیة إلى مبدأ مرکزیة المعنى وفقًا للسیاق والبیئة الموضعیة للآیة.کما تبیّن أن المعیار الأساسی للعطف والمعیة هو المشارکة فی الحکم والزمان؛ بمعنى أن الآیات التی استخدمت فیها "واو" بمعنى المعیة کانت مشترکة فی الحکم والزمان، بینما الآیات التی تعبر عن العطف کانت مشترکة فقط فی الحکم.

کلیدواژه‌ها [العربیة]

  • القرآن الکریم
  • المفعول معه
  • واو المعیة
  • واو العطف
  • سیاق الآیات
  • الدلالة
قرآن کریم
ابن‌‌ عاشور، محمد طاهر، (1884م). التحریر والتنویر، تونس: دارالتونسیة.
ابن عقیل، بهاء الدین عبد الله بن عبد الرحمن، (1991م). شرح ابن عقیل، ج2، بیروت: دارالفکر.
ابن هشام الأنصاری، جمال الدین عبدالله بن یوسف، (1397ش). شرح قطر النّدی و بل الصّدی، ط3، قم: ذوی القربی.
---------، (1964م). مغنی اللبیب عن کتب الأعاریب، ط1، دمشق: دارالفکر.
إسماعیل، فتحی أحمد عبدالعال، (2011م). المفعول المعه فی القرآن الکریم بین الوجود والعدم، حولیة کلیة اللغة العربیة بجرجا، جامعة الأزهر، عدد15، صص221-298.
جیگاره، مینا و فاطمه اجدادی آرانی، (1392ش). آموزش تشخیص نقش و ترجمۀ حرف «واو» در زبان عربی، مجله نوآوریهای آموزشی، سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی، دوره 12، شماره1، صص85-98.
حسن، عباس، (1399ش). النحو الوافی، چ4، قم: نشر صادق.
درویش، محی‌‌الدین، (1393ش). إعراب القرآن الکریم و بیانه، ط2، قم: ذوی القربی.
الدسوقی، محمدعرفة، (2009م). حاشیة الدسوقی علی مغنی اللبیب، بیروت: دارمکتبة الهلال.
رازی، شیخ ابوالفتوح، (1396ش). روض الجِنان وروح الجَنان فی تفسیر القرآن ، چ5، مشهد: آستان قدس رضوی.
الراغب الإصفهانی، حسین بن محمد، (1398ش). مفردات ألفاظ القرآن، ترجمه: محمد بندرریگی و دیگران، چ1، تهران: نشر اسلامی.
الزمخشری، محمود بن عمر، (1391ش). تفسیر الکشّاف، ترجمه: مسعود انصاری، چ2، تهران: ققنوس.
السامرائی، فاضل صالح، (1434هـ). معانی النحو، ط1، بیروت: مؤسسة التاریخ العربی.
السیوطی، جلال الدین عبدالرحمن، (1391ش). الأشباه والنظائر فی النحو، ط1، قم: ذوی القربی.
صالح بک، مجید و زهره قربانی، (1391ش). مفعول مطلق، له و معه در زبان عربی و برابری‌های آن در زبان فارسی، مجله جستارهای زبانی، دانشگاه تربیت مدرس، دوره4، شماره4، صص137-150.
الصافی، محمود بن عبدالرحیم، (1995م).الجدول فی  إعراب القرآن و صرفه و بیانه، ط2، دمشق: دارالرشید.
الطباطبایی، السیّد محمدحسین، (1363ش). المیزان فی تفسیر القرآن، ترجمه: سید محمد باقر موسوی همدانی، تهران: بنیاد علمی علامه طباطبایی.
الطوسی، محمد بن الحسن، (1440هـ). التبیان فی تفسیر القرآن،ط2، تهران: نشر اسلامی.
عظیمة، محمد عبدالخالق، (بی‌‌تا). دراسات لأسلوب القرآن الکریم، القاهرة: دارالحدیث.
العکبری، أبوالبقاء عبدالله بن الحسین، (2001م). التبیان فی إعراب القرآن، دمشق: دارالیقین.
القیسی القیروانی، أبومحمد مکی بن أبی‌‌طالب، (1984م). مشکل إعراب القرآن، ط2، بیروت: مؤسسة الرسالة.
الکرباسی، محمدجعفر، (2001م). إعراب القرآن، بیروت: دارومکتبة الهلال.
کریمی‌‌نیا، مرتضی، (1393ش). فرهنگ نحوی ساختارهای قرآن کریم، چ1، تهران: هرمس.
گلشاهی، آنه طواق، (1387ش). تفسیر گلشاهی، تهران: احسان.
مرامی، جلال و فاطمه بیگلری، (1394ش). بررسی «واو» به عنوان یک شاخص سبکی و پدیده معنی ساز میان جمله علت و عامل آن در قرآن کریم، مجله پژوهشهای ترجمه در زبان و ادبیات عربی، دانشگاه علامه طباطبایی، دوره5، شماره13، صص65-96.
مغنیه، محمدجواد، (1397ش). تفسیر کاشف، ترجمه: موسی دانش، چ3، قم: بوستان کتاب.
النحاس، محمد بن اسماعیل، (1439ق). إعراب القرآن، بیروت: دارإحیاء التراث العربی.
الهمذانی، المنتجب، (2006م). الفرید فی إعراب القرآن المجید، المدینة المنورة: دارالزمان.
  • تاریخ دریافت: 19 فروردین 1404
  • تاریخ بازنگری: 06 خرداد 1404
  • تاریخ پذیرش: 09 تیر 1404
  • تاریخ اولین انتشار: 09 تیر 1404
  • تاریخ انتشار: 20 شهریور 1404