مفهوم جنون و کارکرهای سیاسی و اجتماعی آن در کتاب "عقلاء المجانین"

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استاد یار گروه زبان وادبیات فارسی، دانشگاه گنبد کاووس، گنبد کاووس، ایران

10.22091/npa.2025.11973.1025

چکیده

"عقلاء المجانین" یا خردمندان دیوانه نما بر خلاف رفتارهای عجیب خویش، دارای شخصیت و نبوغی شگفت انگیز هستند که بیان کننده عمق نگرش ایشان به انسان و جهان است. کتاب عقلاء المجانین نوشته محمد بن حبیب نیشابوری(؟-406ه) احوال اشخاص به ظاهر دیوانه، اما خردمند را جمع آوری نموده است. در این پژوهش که با روش توصیفی- تحلیلی به نگارش در آمده است، سعی شده تا با تحلیل محتوای حکایت­های کتاب عقلاء المجانین، به کارکرد اجتماعی-سیاسی جنون در این کتاب پرداخته شود. بررسی­ها نشان می­دهد کارکردهای سیاسی نظیر اعتراض به رفتارهای خلیفه، پرهیز دادن اصحاب قدرت از ظلم و بی عدالتی، هشدار به حاکمان نسبت به عواقب امور، تعصب ورزیدن نسبت به گروه یا مذهبی خاص و کارکردهای اجتماعی مانند حضور فعال در اجتماع و گفت و گوی رو در رو با اشخاص مختلف، تلاش برای اصلاح اخلاق مردم، مبارزه با عقاید غلط رایج و حتی گره گشایی برای مردم با دعا برای خشکسالی از موضوعاتی است که این حکیمان و عارفان دیوانه نما در پس نقاب جنون در پی تحقق آن بوده اند. حکایت­های این کتاب نشان می­دهد که تظاهر به جنون برای حکیمان، رسیدن به ساحتی از آزادی بوده که کنشگری سیاسی و اجتماعی را در فضای خفقان آلود آن دوران تسهیل می کرده است. 

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The concept of madness and its political and social function in the book “Uqala al Majanin”

نویسنده [English]

  • zeynolabedin faramarzi
Assistant Professor, Department of Persian Language and Literature, Gonbad Kavous University, Gonbad Kavous, Iran
چکیده [English]

Mad sages, or seemingly insane wise men, despite their strange behaviors, have amazing personalities and geniuses that reflect their profound attitude towards humans and the world. The book "The Madmen" by Muhammad ibn Habib Neyshaburi has collected the stories of seemingly insane but intelligent people. In this study, which was written using a descriptive-analytical method, an attempt has been made to analyze the content of the stories in the book "The Madmen" to examine the social and political functions of madness in this book. Studies show that political functions such as protesting against the behavior of the caliph, avoiding oppression and injustice by those in power, warning rulers about the consequences of affairs, being biased towards a particular group or religion, and social functions such as active presence in society and face-to-face conversations with different people, trying to reform people's morals, fighting against common misconceptions, and even untying knots for people by praying for drought are among the topics that these seemingly insane sages and mystics sought to achieve behind the mask of madness. The stories in this book show that feigning madness was a way for the wise to achieve a level of freedom that facilitated political and social activism in the stifling atmosphere of that era

کلیدواژه‌ها [English]

  • madness
  • wise madmen
  • political function
  • social function

عنوان مقاله [العربیة]

مفهوم الجنون ووظائفه السیاسیة والاجتماعیة فی کتاب "عقلاء المجانین"

چکیده [العربیة]

"عقلاء المجانین" أو الحکماء الذین یتظاهرون بالجنون، رغم سلوکیاتهم الغریبة، یمتلکون شخصیة وفطنة مدهشة تعبر عن عمق رؤیتهم للإنسان والعالم. یجمع کتاب "عقلاء المجانین"، الذی ألفه محمد بن حبیب النیشابوری (؟-406 هـ)، أحوال الأشخاص الذین یبدو علیهم الجنون، ولکنهم فی الواقع حکماء. تسعى هذه الدراسة، التی کُتبت بأسلوب وصفی وتحلیلی، إلى تحلیل محتوى الحکایات الواردة فی هذا الکتاب والترکیز على الوظائف الاجتماعیة والسیاسیة التی یتناولها. تشیر نتائج الدراسة إلى أن الوظائف السیاسیة، مثل الاعتراض على تصرفات الخلیفة، وتحذیر أصحاب السلطة من الظلم والجور، وتنبیه الحکام إلى عواقب أفعالهم، والتعصب لمجموعة أو مذهب معین، إضافة إلى الوظائف الاجتماعیة مثل المشارکة النشطة فی المجتمع، وإجراء حوارات مُباشرة مع أفراد متنوعین، والسعی لإصلاح أخلاق الناس، ومواجهة العقائد الخاطئة السائدة، وحتى تقدیم العون للناس من خلال الدعاء فی أوقات الجفاف، هی من المواضیع التی سعى الحکماء والمتصوفون الذین یتظاهرون بالجنون لتحقیقها. تظهر الحکایات فی هذا الکتاب أن التظاهر بالجنون قد منح الحکماء نوعًا من الحریة، مما أتاح لهم ممارسة الأنشطة السیاسیة والاجتماعیة فی أجواء القمع التی سادت فی تلک العصور.

کلیدواژه‌ها [العربیة]

  • الجنون
  • المجانین الحکماء
  • الوظیفة السیاسیة
  • الوظیفة الاجتماعیة
  • منابع و مآخذ

    • آقا حسینی، حسین (1378-1377ش). «نقد و تحلیل دیدگاه­هایی درباره عقلاء المجانین». نثر پژوهی ادب فارسی، شماره 9 و 10.
    • البغدادی، محمد بن السعد (1990). الطبقات الکبری، تحقیق: علی محمد عمر، بیروت: دار صادر.
    • پورجوادی، نصرالله (1366ش). «تحلیلی از مفاهیم عقل و جنون در عقلاء مجانین»، نشریه معارف، دوره 4، شماره 2.
    • پورجوادی، نصرالله (1366ش). «عقل دکارتی و جنون نیشابوری»، مجله نشر دانش، شماره 39.
    • جدیدی کوهستانی، عبدالمهدی ( 1396ش). «بررسی تطبیقی جنون در آثار عطار نیشابوری و عقلاء المجانین أبوالقاسم حسن»، پایان نامه کارشناسی ارشد، راهنما: زین العابدین فرامرزی، مشاور: مریم رامین نیا، دانشکده دبیات و علوم انسانی، دانشگاه گنبد کاووس.
    • الحنبلی، عبد الحی بن أحمد بن محمد (1986). شذرات الذهب فی أخبار من ذهب، دمشق: دار ابن کثیر.
    • الخلیفة، حاجی (20219. کشف الظنون عن أسامی الکتب والفنون. لندن: مؤسسة الفرقان للتراث الإسلامی - مرکز دراسات المخطوطات الإسلامیة.
    • دانیالی، عارف؛ گلچینی، حسین وفرامرزی، زین العابدین (1397ش). «چهره­های جنون؛ از فوکو به ابن حبیب نیشابوری»، دو فصلنامه شناخت، دوره 11، شماره 2.
    • الذهبی، شمس الدین محمد بن أحمد (2006). سیر أعلام النبلاء. القاهرة: دار الحدیث.
    • زرین کوب، عبدالحسین (1369ش). دنباله جست و جو در تصوف، تهران: امیرکبیر.
    • السّهمی، أبو القاسم حمزة بن یوسف بن إبراهیم (1987). تاریخ جرجان، ط4، بیروت: عالم الکتب، بیروت.
    • السیوطی، جلال الدین عبد الرحمن بن أبی بکر (1979). بغیة الوعاة فی طبقات اللغویین والنحاة، تحقیق: محمد أبو الفضل إبراهیم، لبنان: المکتبة العصریة.
    • السیوطی، جلال الدین عبد الرحمن بن أبی بکر (1974). الإتقان فی علوم القرآن، القاهرة: الهیئة المصریة  العامة للکتاب.
    • الشهرستانی، أبو الفتح محمد بن عبد الکریم (1975). الملل والنحل، تحقیق: محمد سید کیلانی، بیروت: دارالمعرفة.
    • ضراب، حسن بن اسماعیل (2003). عقلاء المجانین والموسوسین، تحقیق: إبراهیم صالح، سوریة: دار البشائر.
    • الفارسی، أبو الحسن (1384ش). المختصر من کتاب السیاق لتاریخ نیسابور، طهران: میراث مکتوب.
    • فوکو، میشل (1381ش). تاریخ جنون، ترجمه: فاطمه ولیایی، تهران: نشر هرمس.
    • کلینی، محمد بن یعقوب (1407ق). الکافی، چ4، تهران: دارالکتب الاسلامیة.
    • نراقی، مهدی (1377ش). جامع السعادات، ترجمه: سید جلال الدین مجتبوی، تهران: انتشارات حکمت.
    • النیسابوری، أبو القاسم الحسن بن محمد (1985). عقلاء المجانین، بیروت: دار الکتب العلمیة.
  • تاریخ دریافت: 05 دی 1403
  • تاریخ بازنگری: 07 اردیبهشت 1404
  • تاریخ پذیرش: 07 خرداد 1404
  • تاریخ اولین انتشار: 07 خرداد 1404
  • تاریخ انتشار: 20 خرداد 1404